1980 еллар ахырында, СССРда демократик үзгәртеп корулар вакытында, Татарстанда күп партиялелеккә һәм төрле җәмгыяви оешмалар барлыкка килүгә җирлек булдырыла. Татар иҗтимагый үзәге (ТИҮ) оеша һәм тиз арада таныла башлый. СССР Конституциясенең Совет җәмгыятендә мөһим роль уйнаган 6 нчы маддәсе юкка чыгарылгач һәм Татарстанның дәүләт суверенитеты турында Декларация кабул ителгәннән соң (1990), республика күләмендә иҗтимагый-сәяси эшчәнлек тагын да җанлана төшә. "Иттифакъ", "Суверенитет" (1990), "Бердәмлек һәм прогресс" ("Единство и прогресс", 1993), "Татарстан - Яңа гасыр" (барлыгы 30 га якын оешма) иҗтимагый-сәяси хәрәкәтләре барлыкка килә.
 

ТРда шулай ук Бөтенроссия күләмендә эш алып баручы партия һәм хәрәкәтләрнең бүлекләре - "Россия берлек һәм бердәмлек партиясе" ("Партия Российского единства и согласия"), "Россия - безнең йорт" ("Наш дом - Россия"), "Россия регионнары" ("Регионы России") һ.б. оеша. Әмма республиканың сәяси тормышында алар зур роль уйнамыйлар.
 

1990 еллар ахырында - 2000 еллар башында Россиядә партия һәм иҗтимагый-сәяси хәрәкәтләр - "Бердәмлек" ("Единство"), "Ватан" ("Отечество"), "Бөтенроссия" ("Вся Россия") һ.б.ларның бүлекләре җирлегендә бөтенроссия сәяси партиясе "Бердәмлек һәм Ватан - Бердәм Россия" ("Единство и Отечество - Единая Россия") барлыкка килә. Аның ЮС рәистәше итеп ТР президенты М.Ш.Шәймиев сайлана.
 

Республикада иҗтимагый-сәяси хәяткә өч оппозицион демократик көч сизелерлек йогынты ясый. Сул оппозицияне коммунистлар тәшкил итә. КПСС һәм РСФСР КП эшчәнлеге тыелганнан соң (1991), ТР Коммунистлар оешмасы төзелә (1992). Ул 1993 елда ТР КП дип үзгәртелә. 1997 елда партиядә үзара килешмәүчән төркемнәр барлыкка килә, партия икегә бүленә. ТР КПнең бер өлеше РФ КПнең Татарстан төбәге бүлеге, икенче өлеше ТР КП (большевиклар) булып теркәлә.
 

ТР иҗтимагый-сәяси тормышында милли хәрәкәт тә актив роль уйный. Бигрәк тә 1990 еллар башында аның халык арасында абруе зур була. Ул елларда иҗтимагый-сәяси хәрәкәтләрдән БТИҮ, "Иттифакъ", "Суверенитет" оешмалары әйдәп баручы көчләр була.
 

РФ б-н ТР арасында үзара шартнамә төзелгәннән соң (1994), милли хәрәкәтләрнең йогынтысы кими башлый. Бүгенге көндә алардан БТИҮ генә актив эшли.
Татар халкын берләштерүдә, аның мәдәниятен үстерүдә Бөтендөнья татарлар конгрессының Башкарма комитеты зур роль уйный (к. Бөтендөнья татарлар конгресслары). Ул татар милли-мәдәни мохтариятләре (2002 елда барлыгы 22) ярдәмендә үзенең эшчәнлеген РФ күләмендә җәелдерә, шулай ук чит илләрдә яшәүче татарлар б-н арадашлык эше алып бара.

 

Федералистларның тәүге сәяси-демократик хәрәкәте - 1990 еллар башында оешкан "Россия демократлары партиясе" ("Демократическая партия России", ДПР) була. Аның төп сәяси юнәлеше - бердәм, бүленмәс Россия. Соңрак "Бердәмлек" ("Согласие"), "Россия Федерациясе Гражданнары" ("Граждане Российской Федерации") һ.б. барлыкка килә. 1993 елда алар "Тигез хокуклылык һәм законлылык" ("Равноправие и законность") хәрәкәтенә берләшәләр. Ул берләшмәгә "Яблоко", "Россия демократик юнәлешле" ("Демвыбор России") һ.б. хәрәкәтләрнең җирле бүлекләре керә.
 

Оппозициядә торучы шушы хәрәкәт һәм партия вәкилләре үз эшчәнлекләрен координацияләү максатында "Түгәрәк өстәл" оештыралар.
 

21 нче гасырга кергәндә Татарстандагы иҗтимагый-сәяси тормыш, нигездә, стабильләшкән дияргә була. Республикада милләт һәм диннәр арасында, аеруча мөселман һәм христиан дини оешмалары эшчәнлегендә бердәмлеккә омтылыш, үзара килешеп яшәү сәясәте иҗтимагый-сәяси тормышның төп тенденциясен билгели.

Чыганак: http://www.ite.antat.ru/articles/tes-rt-tat-st.shtml